Ao le’i se’e lilia Ulufanuasesee i le apitagalu,
Ou te manatua le tala i le Tuimanua pea laasia lona paepae valu.
E faigata oe Samoa o le atunuu tofi ma le mamala,
Ae lepa ia le foe ae mapu ane i le to’o ou paia nei fausala le gagana.
E mu’a lava le vao i si au taumafaiga,
Ae o le’a fanatonu le malama ma vili tonu le ifi a Maina.
Le alofi a Malietoa ma Tuimanu’a nai vasa,
Aua ua le’o ulutila ma ulula ae ua fesilafai i le avafatafata.
Faliu mai lou sa ta piiama ae sei ta aleaga,
Le lau taamu na tafea mai vasa sa fai ma tanoa ava.
Upu o faalupega e amata mai i le tai samasama,
Lautaamutafea le ie ole matupalapala.
Utufaasili ua tagi ausulusulu Tagaloa sei alofaiga lona manaoga,
Ua amia le ta i le vai ma le ta i le tai ole vaa o taua.
Tuiatua Fepuleai le tuualalo ia talia le talosaga,
Maua le igoa ole tama o Fepuleai Tologataua.
Na masalo mai i le vasa i le faila o talo atu ile matafaga,
Le toga a Satagaloa o le Failatumatafaga.
Le malaga a toa mai Fiti na fa’alepa i tai o Tuamasaga,
Na momoe ma manu ae leiloa mala o le a laga.
O le vaa ua sii ma tuu i luga o laau e Vaea le aitu tagata,
Talofa ua le ta liu i luga o le aau ae ua uluulu o laau.
Toilalo popo aua e le paga tutusa tauau,
Loimata o Apaula o loo fai nei ma pine faamau.
O nai motugaafa o tala tuutaliga mai le amataga,
Ae o lo’o i Aiga e ona measina lona atoaga.
Ou te le manatu ou te toli niu fitifiti,
Pe ou te taele pisipisi.
Aua o ou tala faavae e lalafi a tagausi ma ua taoto,
Ae ua iloga lava ua o se ala oo.
Tusia :Salani Julia Leota
Editor : Peseta Tialuga Seloti
Samoa 204 (Spring 2011)
Final Major Assignment
Pili ma le Soopili
(poo Pili Fagaapiapi)
Upu Tomua
E aofia Samoa atoa i tala ia Pili. E tofu fo’i motu o Samoa ma lana tala e uiga i lenei toa o loo ta’ua pea i talafaasolopito tuugutu o Samoa, lea ua tuu pepa nei e nisi. E tofu fo’i le itu o Samoa ma ana teuga o le tala.
E iai le tala faaSavaii, tala faaUpolu, ma le tala faaManu’a i le amata mai o Pili, ae le o iai se tala i Tutuila fanau mai, aepeita’i, e faamaonia lona nofo i Tutuila i Vatia.
O le tala a Manu’a, na soifua lava Pili i Manu’a. E lua Pili i le tala lenei, a e o le tele mamafa i le Pili lona lua. O ia lena o Pili Fagaapiapi, poo le Soopili, o le atalii o le ulua’i Pili (poo Pilipa’ū poo Piliopo i isi faa’upuga). O Pili Fagaapiapi lena na sau mai Manu’a, nofo i Tutuila, alu i Savaii, a e faai’u ane i Upolu.
E tāua tele foi le suafa o Pili i tala o isi foi motu o le vasa nei. E lē taumate e to’atele ni Pili na tula’i maualuluga i le vasa atoa, ma atonu na oo mai foi ni isi i Samoa mai isi atunuu o le Pasefika, pe na o atu foi mai Samoa.
O le tala
Sa nonofo le ulugalii o Pega ma Pega i le nuu o Aga’e, o ni suli o le Aiga Sa Tagaloa i le mauga i luga a’e o le pitonuu o Fagā. Sa iai si o la vai e igoa ia Punafofoa. Nonofo nonofo le ulugalii, fanau le tama faaigoa iā Pili; e amio tamalii, e fa’aaloalo ma e tautua lelei. Sa auina le tama i le atulagi i luga e tautua Sa Tagaloa. Ua nofomau ai le tama i le atulagi, ma ua faaumi ai lona igoa ia Pilimoelagi.
Sa toe fanau lea o le isi tama ua faaigoa foi iā Pili. A e mulimuli fanau le teine o Sina. O le tama laitiiti lea, o se tagata amioleaga ma le faigatā. E lē gata i lena, a ua aliali ina ua matua a’e – e itulua – aitu toe tagata. Na mātau e le ulugalii amioga a le tama, ma ua la masalo e i’u ina fai e le tama se amio sesē i lona tuafafine. Na i’u ina tuli’ese ma le aiga ma faatō e ona mātua. Ua alu ifo fai lona nofoaga i le vai, ona maua ai lea o lona igoa o Pilimoevai. Sa nofo faatalitali le alu ifo o Sina e ta’ele.
Na mate’ia foi e Pega ma Pega le faamoemoe leaga o le tama.O le ala lea sa laua fa’atonuina ai Sina e aua ne’i alu ‘ese ma le fale, ma aua aua lava ne’i alu i le vai. E fai lava lena faatonuga iā Sina i taeao uma pe a sauni le ulugalii e ō e galulue lo la fa’atoaga.
O Sina ua lē faalogo. Ua o’o i le tasi aso, ua ō faatasi ma isi tamaiti e asu vai ma ta’eele. Na iloa mai e Pilimoevai ona fa’aliu tuna lea lona tino. Na sōsō ane ma osofa’ia Sina a o ta’ele. Sa oso le mā ma le fefe o le teine, oso I luga, tamo’e ma le tagi e ta’u i ona mātua le mea ua tupu, a o le tuna, ua mulimulifano iā Sina e fa’aoleole ma tauānau se’i faatali mai. E le’i faatali Sina. E ui ina televave, e lalata atu lava le i’a. Ua oo Sina i le fale, ona foi lea o le saualii, ua toe nofo faatali mai i le vai.
Ua o’o i le isi aso, ua toe ō ifo foi Sina ma tamaiti e utuvai ma ta’eele. Ua lē o i Punafofoa, a ua ō i Vailega ma le taofi e lē iloa e Pili. Sa mate’ia foi, ona faatele’a’i ane lea o le sauali’i Vailega ma toe osofa’ia ai Sina. Ua leai se mea e gata ai le fefe ma le masiasi o Sina. Ua alu a’e i luga ma tamo’e loa ma le tagi. Ua oso lona manatu, a sola i lo latou aiga, e toe alu atu foi, a o le a sola i se mea mamao. A o le saualii ua mulimuli atu lava ma tauvalaau ia Sina e faatalimai.
Ua oo le tamo’ega a Sina i le itu o le nuu e ta’u o Aualuma, le nofoaga o le alii vavalo o Puleleiite, ona sulufa’i lea i ai. Ua o’o mai le i’a i lumafale ona tu lea ma tauānau Sina e sau. E fefe e ulufale ona o le mana o le Puleleiite, ona see ane lea nofo i Vailega auā na fia latalata pea ia Sina.
Na iloa e Puleleiite le mea ua tupu ia Sina ma ua oso lona alofa i ai, ona fai ai lea ma ana avā. Na ia ‘itea o loo lama pea Sina e le tuna. Sa iloa foi e Pulelei’ite o le tuna e tupuga mai le Aiga Sa Tagaloa. O lana faatonuga mamafa iā Sina, ‘Aua lava ne’i e toe alu i le vai, pe latalata foi iai. O loo lama oe e le alii la e nofo i le vai.’
Na usita’i Sina i le amataga, a ua levaleva aso, ona galo lea o le faatonuga. Ua ō ma le fanau a Puleleiite i le vai, ona toe osofa’ia foi lea e le tuna. Sa alu ma le tagi ma le masiasi iā Puleleiite, a e mulimuli atu le tuna ma le tagi tauānau, ‘Sina e faatali mai. Sina, tu mai se’i o ta tālatāla.’ A o Sina ua lē tepa mai i tua. Na tu le i’a ma oleole ia Sina e sau la te ō.
Sa faatonu e Puleleiite lona aiga e fola fala lilii ma tōga le tala o le maota, auā o le i’a o le suli o Sa Tagaloa. Ua iloa foi e Puleleiite, ua liua lagona o Sina. Ua alofa i le i’a. Sa valaau faaaloalo atu loa le alii iite i le tuna e maliu ane i le tala se’i o latou talanoa, a e lē ulufale le i’a. Sa taumafai atu Puleleiite i le sauali’i se’i ulufale mai i le fale, ona alu ane ai lea o le saualii ma nofo faaseesee i le pepe i luma. E lē nofo i le tala. Sa fai atu Puleleiite, ‘Tala maia ou aao. Ua e maliu mai ona o Sina. Ia, o Sina lena.’
Sa tali le i’a, ‘Faafetai Puleleiite i lenei faaaloalo tele ua e saunia mo a’u. E tonu lau saunoaga. Na ou sau ona o Sina. Ua e silafia o lo’u atalii lea ua i lona manava. O lea ou te faitauina masina. E lē o toe umi a e fanau. O le a ‘ou alu. O la’u talosaga: A fanau o se teine, pule oe ma se igoa. A fanau o se tama, faaigoa ia Pili Fagaapiapi, e faamanatu ai a’u. O le a ou alu’ ona alu ai lea o Pili, le saualii na liu tuna ole vai. E lē’i umi ae fanau loa Sina – o le tama. Sa faaigoa lea iā Pili Fagaapiapi e tusa ma le mana’o o le i’a lona tamā.
Pili le soopili
Na tupu vave, tino’ese le tama o Pili Fagaapiapi. E leai se isi tagata na faapea le lapo’a ma le maualuga. Ua pei o lona tamā, o se tagata fiafia i le vai ma le sami. O le tele o taimi e nofonofo ai i papapapa ma matamata i le sami pei e faasolo ona mafaufauga i nuu mamao. O lona fiafiaga le māta’i o le ava pe iloa atu ni i’a. Sa tupu lona naunau e fia fagota ma alu ane ai fai i ona mātua e lalaga sona upega.
Sa galulue mātua o Pili i le ao ma le po e lalaga le upega ia lapo’a, auā e tino’ese na’uā le tama. Ina ua mae’a sa alu ifo i le vai o Vailega na lafi ai lona tamā, ua ava’e ai tāotāo o lona upega. Na fai lana faatonuga i lona tinā ia tunupa’u ni manu se tolu ia vela lelei, ‘aua ne’i tō’esea o latou tōtōga. O ana māunu na.
Ina ua foi mai Pili ma ana tāotāo ma vaai i tino o manu, na fesili loa, ‘O fea o iai totoga o manu?’
Sa tali lona tinā, Ua uma ona ou ‘aia.’
Na alaga leoleoā Pili i le ita tele, ‘Ou te lē’i fai atu ea e sauni lelei manu? E te lē iloa a lē faaaloalo i faiva e lē manuia? Ina ua iloa e Pili ua ‘ati ‘ese e lona tinā le ulu mai le tasi manu, na lē toe talitalia loa lona ita. Ua feato manu i lona tinā ma fai atu, ‘Tago i au mea nā na e mana’o ai. O le a ou alu. Sa ave le upega, ma teva ifo i le aai.
E pogisā a e oo i le ala e ta’u o le Faalava e lata i le nuu o Ta’ū, ona alu lea moe i le fale o le o le isi alii. E lē’i malamalama le aso e sosoo ai, a e usu Pili ma lona upega i gatai. Na umi se taimi o nofo ma vaavaai i le sami, ona maua lea o lana faai’uga, o le a alu a e tuu le eleele ma le nuu o ona mātua. O le ala lea sa ia tula’i ai ma talai tāotāo po’o maene o lona upega. O loo igoa ai lava lena faga e oo mai i le aso nei, o ‘Fagamaene.’ Ua māmā le upega o Pili, ona amo lea ma alu i le tolotolo o Mulinuu, ua oso i le sami. O le amataga lena o lana ‘ausaga ma lona upega e fafa i lona tua. Na aga’i i sisifo le ‘ausaga, ma alu lava se’ia tuta i le Pola i Vatia, ona malōlō ai lea.
Pili i Vatia
Na amata i Vatia ona lalafo le upega o Pili. Sa matuā ofo le nuu ma ua a’ave atu foi tala i le motu o Tutuila. E leai se mea na gata ai le fiafia o Vatia auā na tofu lelei aiga o le nuu i aso uma i faiva o Pili. Na gasolo ane foi tagata e maimoa ma talitali se faasoa. Ina ua fiu i ona faiva i le tai, na liliu i uta ma lalago se ma’umaga na ufitia uma ai le eleele o Sua ma le Vaifanua. Fai mai na ta le vao, tanu ‘omoomo ma vānuvānu faapea. Na suatia foi le tele o le laufanua faamafolafola, ma maua ai le igoa o le itu o le motu, o Sua ma Vaifanua.
Soo se mea na liliu i ai Pili, na faia ma le malosi, e sili atu i mea e mafaia e soo se tagata, poo ni tagata se to’atele. Na fau lona fale e telē tasi i fale uma o le nuu ma le motu, a e na ‘iite alii o le nuu e lē tumau Pili i lo latou nuu, auā na latou vaaia pea ona uiga e naunau e fia malaga. O le ala lea sa latou faaee ai le suafa o Sua ma Vaifanua,ona o lo latou manatu atonu o le avea lea ma mea o le a nofo mau ai i Vatia. Na tetee e Pili le faaaloalo aepeita’i sa finagalo pea alii ma faaoleole Pili se’ia oo ina malie, ona faasuafa ai lea ia Sua ma Vaifanua.
O le tasi aso na tali ai ni malo tele lava a le nuu, ona ofo lea o Pili lona ma’umaga. Sa ō ane taulele’a e fesoasoani i umu talo o le ofo. Na fesili muamua taulele’a poo fea e fai ai le suāvai, ona faasino lea e Pili i lona tunoa. Ina ua āfu le umu, sa toe fesili poo fea le sosofa, ona avane foi lea e Pili le sosofa. Ua uma ona fola mea’ai i maa ona toe fesili foi lea o taulele’a poo fea ni i’ofi. Ua uma le onosa’i o Pili ae ‘ote, Oi o lo tou taofi ea o a’u o la outou pologa? Anusā o mea uma lava ma tapa iā Pili. Ou te lē’i sau e tautua outou. La tou suafa lena. O le a ou alu.’
Ua fiu alii o le nuu e toe faamalie, ua leai lava. Ua tu i luga, faafafa le upega i le tua, ma sopo i le mauga. Fiu le nuu e mulimuli ma tau faamalie, a ua alu lava. Na taunuu i le isi itu ma nofo i le matāfaga i le fasifanua e igoa o Auto. Sa talai tāotāo o lona upega ma faaputu ai iina, a e lafo le upega i le sami, ma ‘a’au aga’i i sisifo.
Pili i A’opo
Ina ua lata atu i Upolu, sa lalaga peau tetele ma tafea ai faato’a a’e i A’opo i Savaii. Sa nofo ai loa iina. Faapei ona fai i Vatia, sa faapena foi i A’opo. Na fai le ma’umaga e amata i A’opo a e oo i Asau. Liliu i le sami ma lafo le upega, e lē uma ona la’u le i’a. Sa gasolo ane maimoaga ma ‘aisiga. O le nuu o A’opo ua lē mafai lo latou fiafia i manuia i faato’aga ma faiva o Pili. Sa latou faasuafa ai iā ‘Pili’opo.’
Na māutala le Tuiaana i le ofoofogia o Pili, ona malaga ai lea e maimoa ma asamo tiapula. Sa fa’asaga Pili ua la’u i ai tiapula. Ua lē mafai e le aumāga a le Tuiaana ona la’u le tiapula ua tele ma ua mamafa, ona alu ane lea o Pili e fesoasoani i le aumāga a le alii Aana. Sa ta lana amo ma fai le ‘avega na uma i ai tiapula. Na sopo savali e Pili le ala se’ia oo mai i le Faasalele’aga, ona gau ai lea o le amo. Sa fai lana malologa i lalo o le māmālava tele, ma ua igoa ai lena laueleele, o Lalomalava.
Ona manatu lea o Pili o le a oo ia i Aana e momoli le tiapula. Na taunuu ma nofo i Leulumoega. Ona faasaga loa lea e totō tiapula mai A’opo. Na ufitia uma eleele mai Fasitoouta e oo i Lefaga i le ma’umaga o Pili. Na taumamafa ma le malilie Aana, ona usu lea o Pili i le alo o le alii o Tava’etele i Fasitoouta. Ua fai le tautua i aso uma.
Ua oo i le tasi aso ona faapea lea o le alii i lona afafine, ‘E lē iloa ea e lou to’alua fagota? Ua fiu foi e ‘ai talo ma fa’i i aso uma.’ Na matuā tetele le tigā o Pili ina ua ta’u atu e lona to’alua upu a lona tamā.
Ona tapena loa lea o lona upega, toe sa’ili tāotāo a e tuu loa i tai. O le ita tele o Pili na fai atu ai i lona to’alua, ‘Fai i lou tamā e tala’i Aana uma e ōmai e la’u le i’a.’ Fai mai na uma lelei i tai le fua a Aana, tuu mai ma vaa o le Faasalele’aga, e lē uma i uta le faiva o Pili. Na i’u ina toe lafoa’i isi i’a i le sami, e māfua ai le upu, ‘Ua saa i tai le faiva o Pili.’ Ua matuā faasaga Pili i le upega. Na o le ofo o le nuu. Ua gasolo ane foi le ‘au maimoa ma le ‘au asamo, ma isi e ‘aisi i’a. E nofonofo i le matāfaga e faatalitali ma matamata, a e fai to’atasi lava le faiva o Pili, auā e iai uiga o le alii, e lē mana’o e faalavelave se tasi i ona faiva. E i ai le upu, ‘Ua tuu tasi le faiva o Pili.’
A a’e le faiva ona tautau lea o le upega. E soo lelei le nuu o tala ai le upega. O le fata foi e tautau ai le upega, e fau i laau tetele pei o ni poutū o fale. E ui lava ina tautau le upega o Pili, a ua mautinoa lava, o le aso ma le taimi e ‘ave ai i tai e la’u ai foi i’a. Ona faapea lea o tagata, ‘O le upega o Pili e tautau a e fagota.’
O Pili lena na tofitofi ai le motu o Upolu i lana fanau, Ana, Tua, Masaga, ma Tolufale. O le ofoofogia o mea na na faia ma lona malosi, na sa’ili alii ane ai itu eseese o Samoa i le fanau a Pili. Ua manatu le atunuu, o le a faia foi e tama ni mea tetele pei ona faia e lo latou tamā.
E lē’i leva ona maliu Pili, ae taunuu loa le mea na popole i ai, ua tau le uso. Ua avea le ‘au uso ma faauluuluga i itu o le atunuu ua tofia i ai, ona faasaga lea ua fau ‘au ma tapena taua. Sa fetuleia’i tuā’oi ma amata ai loa le misa na faai’u i le taua. Sa i’u ina aafia uma ‘Ana, Tua, ma Tolufale i le taua. O se taua umi ma le fitā. E to’atele foi na maliliu ai. O loo manatua pea i le ta’u O le Taua o le Uso. Na fiu e tau e leai se isi e mālō. Ona latou toe nonofo lea i lalo ma talanoa. Ua maua la latou tonu o le a toe faatulaga o latou tuā’oi. O tuā’oi na o loo taualoa pea ia tua’oi e oo mai i le aso nei.
Alagaupu
Ua sa’a i tai le upega o Pili
Mafuaaga - Ina ua le uma ona faasoa e A’ana ma Faasalele’aga le faiva o Pili o le ala lea ua toe lafoa’i ai ma sasaa i le sami i’a sa toe i lona upega.
Uiga – Ua tele na’uā ni tamaoaiga poo ni mea lelei, ua fiu I lava le faasoa.
Faaaogaaga: A lava ma totoe se taumafa o se aiga. Ua I’u ina toe tufa atu mo nisi ona faapea lea o se upu faafetai, “Faamalo le tapena, o lenei ua saa i tai le upega o Pili”
Ua tu’u tasi le faiva o Pili
Mafuaga:- Na mafua lea i le taimi sa fai to’atasi ai le faiva o Pili.
Uiga – O se galuega e fai to’atasi lava e le faamoemoe i se isi.
Faaaogaaga: Afai e tuu se galuega pei o se lauga poo se gaoioiga o se taumafai a se tagata e to’atasi, e le toe faalavelave i ai se isi ona faapea lea, ‘O le a tuu tasi ia te oe le faiva o Pili.
O le upega o Pili e tautau ae fagota
Mafuaaga – E mafua i le taimi e talatala ai le upega o Pili pe a uma ona tufa i’a o lona faiva. E matua tele lava le vaega o le nuu e tala ai le upega. O tagata uma e masani i le faiva o Pili latou te iloa, o le upega e toe ave i lalo e fagota ai Pili.
Uiga – O se tagata poo se faamoemoe na’o na malolo mo sina taimi, ae toe faaauau. E le o se malologa e le toe galue i se taimi.
Faaaogaaga: Afai e iai se taimi ua le faataunuuina ai se galuega a se faia’oga, se faipese, se tufuga, poo se isi lava galuega lelei ona o se gasegase poo se isi mafuaga, e iai lava le taimi e toe tula’i mai ai ma galue. Ona faapea lea o tagata, ‘E le afaina, o le upega o Pili e tautau a e fagota.’
Iloiloga o Upu
-
Taumate – tau fuafua pe sa’o
-
Mulimulifano – Savali ma taumulimuli i se isi o loo muamua atu i luma.
-
Atulagi – Faasologa o lagi e sautuaiva.
-
Fa’atō - Faate’a ese ma le aiga poo matua ua sa ona toe fo’i mai.
-
Suli – Se tasi e tupuga mai i se tua’ā.
-
Sauali’i – tagata e iai sona itu aitu.
-
Vavalo – tautala i se mea o le a tupu ae le’i oo i ai.
-
‘itea – mate pe lagona se mea o loo tupu e ala i se mana faaagaga.
-
tālatāla – talanoa ma fefaaalia’i
- Papapapa – papa ma vaipapa
- Tolotolo – vaega o le matafaga e sosoo ai le isi nuu ma le isi nuu
- ‘ausaga – fe’ausiga
- Tuta – taunuu le vaa
- vānuvānu – vaega o le eleele e iai vanu maualalo e va eleele maualuluga
- talo o le ofo – talo na ofo atu mo le taligamalo
Tusia: Salani Julia Leota
Editor : Peseta Tialuga Seloti
First Major Assignment
Samoan 204 ( Spring 2011)
O le tala i le ali'i o Saoluaga
Upu Tomua
O le tala lenei i le ali'i o Saoluaga, o se tasi o ali'i taua mai le nu'u o Ta'ū i Manu'a. O le tasi lenei alii o Manu'a sa logologoā ona tala. Atonu e mafai ona ta'ua ia o se atisi Samoa. Sa malaga i Upolu ma feiloa'i ma le Malietoa. Ona afe ane fo'i lea i Tutuila e iai tala o le a faamatalaina atu.
O le tala: O Saoluaga
O Saoluaga o se tagata e tele ana taleni. O ia o se tufuga faufale sa iloga i ia ona aso i le atu Samoa ona o lona tomai i le fausaga o le fale'ula i le nuu o Ta'u. O ia fo'i o se tasi o loo ta'ua i tala lona maoa'e i le fatupese poo le lagi solo, ma e lelei fo'i i le faiva o le tautai pe a oo ina folau i atu motu o Samoa. E iai tala i ana aumoega i tama'ita'i. E tele alagaupu sa amata mai i folauga ma faiva o le alii lenei, a'o le alagaupu ua iloga ai le ali'i lenei o Saoluaga o le a ta'ua pea i lenei tala e fa'apea, "Ua fa'apōpō a ni aso ua, a o aso folau fo'i ua le tu'ua!" O le a fana tonu le ifi o Māina se'i vaai po'o le a tonu le mafuaaga o lenei alagaupu.
O aso o le lologoā o tala o le Malietoafaigā i le nuu o Malie i le motu o Upolu, o aso fo'i ia o le malosi o le alii o Saoluaga. Sa mana'o le ali'i o Malietoe e fia fau sona fale matagofie e talafeagai ma lona malosi ma ona ao. Ona ave lea o lona mana'o i Manu'a e fau sona fale'ula e pei o fausaga o loo i Malaetele i Ta'u. Ona auina mai lea e le tufuga lenei o Saoluaga lana 'au tufuga e galulue i le maota o le Malietoa e pei ona mana'o ai. Ua faatonu uma e Saoluaga i lana au tufuga tulaga o le fausaga ma le fua o le maota o le alii o Malietoa. Ona malaga ai lea o le au galulue i sisifo.
Ua oo ina faai'u le galuega ona manatu lea o Saoluaga, o le a folau i le motu o Upolu se'i va'ai i le fale o Malietoa po ua sa'o lona fua ma lelei lona fausaga. Ua taunu'u le malaga ae le'i ulufale ona e le'i afio mai le alii o le maota. Ua taligā a'o loo fealualua'i i fafo le alii e ona le maota. Ona tatali tatali lea ua ulufale ane i totonu ua alaala i le isi tala o le fale, ae le gagana lava i le alii o Saoluaga.
Ona fai lea o le lafofua a Sao o le a toe fo'i i Manu'a:
Agatonu Manu'a 'o fesili fua
Ma fetapa'i 'a 'ē aganoa;
Folafola a e topailoa.
Mata'utia i le sologa;
Amuia se tautama ola!
A pese, 'ua ta fia lagona,
Ma lenei tautama gase,
'A pese 'ua ou lē lagona.
'O oe Malietoafaig e, se'i ta'u atu siota igoa
'O a'u o Sao mai Manu'a! Na 'ou sau
'Ou te mataali'i, matasau i lau alāla.
Tū mai se la'i 'o malie mola'i a'e Saoluaga,
Tū vae i Manu'a ma To'aga moeala i Fale'ula
Gagana se malama, 'o fana'e tua o Sāua,
'O suluia ona vaifanua;
Ua mae'a atu ana upu ia ona fa'afeiloa'i lea e le alii o Malietoa e faapea, "Ua e sao mai i le atu vasa ma le atu ava, se'i e maliu mai, se'i o ta'ua faafesaga'i ma fai le ava fatafata." Ua faasino i le isi tala o le fale e agai tonu mai i le tala o loo afio atu ai le Malietoafaiga. Ua faafeagai tonu o la nofoaga. Ona iai lea o upu, o le tufuga o ia o le agai o tupu. Ua faalagi ai lava faapea i soo se tufuga o le atunuu, o le agaiotupu. Ua iai fo'i le upu, "Ua feiloa'i i le ava fatafata." Ua vavao atu e le Malietoa se'i o la'ua mafuta ma talatalanoa.
Ae tali atu Saoluaga, Malietoa e, ua e fetalai mai fua a ua fa'apōpō a ni aso ua, a'o aso folau fo'i e le tuua. Ua fia fo'i Saoluaga i ona fanua.
Nisi o Motugaafa
E tele ma anoanoa'i talaaga o le ali'i lenei o Saoluaga. O ia foi lenei e iai le tala i lona alu atu i le nu'u o Alao i sasa'e o Tutuila ina ua fo'i mai i Upolu. Sa mana'o i le tamaita'i o Sina ona o le aave mai o tala i lona lalelei tele. Aepeita'i e le'i tau lau o lona fa'amoemoe ona o le togafiti a le ali'i o Matuai'au i le nuu lava o Sina.
Ua sama le tama'ita'i o Sina e faatali ai le feiloa'iga ma Sao. Ua vaai atu Sao ua lalelei le tino o Sina, ae toe vaai atu Sao ua sau le alii o Matuai'au i le 'ava ua samasama mai fo'i lona tino. Ona oso ai lea o lona ita ma ua le fia vaai ia Sina ona ua ia manatu o le tane lea ua momoe ma Sina. Ona toe sauni loa e toe folau sa'o i Manu'a. Ua 'ai'oi atu Sina, "Sao, ua sama fua ia. Ae na te le'i tali le pua, e le'i tau." Ae tali fo'i Sao i le upu ua ta'ua ai lona suafa, "Ua faapōpō a o ni aso ua, a'o aso folau e le tuua." E le i toe faatali Sao. Ua oo i le taimi o lana folauga.
O Alagaupu:
1. Ua fa'apōpō a ni aso ua, a'o aso folau fo'i ua le tu'ua.
Uiga: O le alii lenei o Saoluaga e lelei tele lana faitau i taimi e folau ai, e iloa lelei lava e ia le taimi e folau ai ma le taimi e o'o mai ai aso o timuga ma afā. O le uiga la o ia upu e lē mafai ona fa'atali i se isi mea ina ne'i o'o mai aso leaga ae o lo'o folau atu o ia i lona nu'u. O le isi ona uiga faaonaponei, e le faatali le taimi ma le tai i se mana'o o se tagata.
Fa'aaoga'aga: Malietoa e, 'ua fa'apopo a ni aso ua, ua le tu'ua ni aso folau, ua fia fo'i Sao i ona fanua.
2. Ua feiloa'i i le avafatafata
Uiga: O upu e fai pe afai ua fa'afesaga'i i se ava usu, poo ni feiloa'iga fealoa'i lelei, poo se saofa'iga aua se mataupu taua e fia talanoaina. E tele lava ina fa'aoga i le taimi e fai ai le ava.
Fa'aaogaaga: O lenei ua feiloa'i i le avafatafata, o upu ia a Malietoa i le taumafai atu e vavao mai Saoluaga mo sa laua talanoaga.
Au’iliiliga o Upu
1. Ua- uaga, timuga
2. logologoā- lauiloa, a’ave ona tala
3. ao- tulaga tupu, fa’asino i se tagata maualuga
4. faleula- maota taua, maota o se ali’i taua o se nu’u (Tuimanu’a)
5. lafofua- lafo tu’usa’o
6. topailoa- fa’ailoa, folafola
7. mata’utia- malosi
8. sologa- fa’asologa, auga soso’o
9. mataali’i- matamata, fiailoa
10. fana’e- sua, te’i (suasua mai le tai)
11. agaiotupu- tufuga talu lau fa’amoemoega ua taunu’u
12. fa’apopo- ua lata mai le taimi
13. matuaofaiva- ta’ita’I o se au tufuga
14. sama- lega (powder mix with oil) sama
15. agatonu- sa’o, tonu